ارومیه مهد تمدن و فرهنگ/چشم‌نوازی مساجد کهن و تاریخی در ارومیه ‌+ تصاویر‌

به گزارش مرور نیوز، مسافرانی که قصد سفر به شمال غرب کشور را دارند حتماً سفری به شهر ارومیه، قلب آذربایجان خواهند داشت، شهری که به مهد تمدن از گذشته تا امروز مطرح است شهری که مساجد تاریخی مشهوری دارد که بر اساس آن به یک شهر مورد توجه پیروان ادیان، مذاهب و قومیتهای مختلف نیز مشهور است، در گزارش پیش رو به معرفی قدیمی‌ترین مساجد ارومیه پرداخته می‌شود و بازدید از این مساجد به همه گردشگران برای آشنایی بافرهنگ مردم ارومیه پیشنهاد می‌شود.

مسجد جامع ارومیه

مسجد جامع ارومیه در مرکز این شهر در خیابان اقبال و داخل بازار قدیمی سرپوشیده ارومیه واقع‌شده و از کهن‌ترین و تاریخی‌ترین مساجد استان آذربایجان غربی بشمار می‌آید که از مهم‌ترین ارکان بافت قدیمی شهر محسوب می‌شود.

مسجد جامع با 2 ورودی که از صحن بزرگ آن منشعب می‌شود، به بازار راه دارد.

شبستان گنبد دار مسجد جامع به‌صورت چهارطاقی با ورودی‌های هوا در جهات مختلت ساخته‌شده که به گفتهٔ محققین این بَنا ابتدا آتشکده‌ای از دوران ساسانی بوده و سپس در قرن 7 هجری. قمری به مسجد تبدیل‌شده و در دوره‌های مختلف بازسازی و تکمیل‌شده تا به‌صورت امروزی درآمده است.

با توجه به مدارک و شواهدی نظیر سبک تزیینات، گچ‌بری‌ها، ستون‌بندی‌ها و طاق‌های مسجد تخمین زده می‌شود که بَنای اولیه آن در دوره سلجوقی ساخته‌ شده باشد.

عده‌ای دیگر تاریخ بنای مسجد جامع را با تاریخ محراب - 676 ه-. ق- یکی می‌دانند؛ اما محراب حاضر برروی محراب قدیمی‌تری ساخته‌شده و خود بَنا نیز قدیمی تراز محراب است، با این شواهد می‌توان نتیجه گرفت که تاریخ دوره سلجوقی معقول‌تر باشد.

مسجد جامع ارومیه از مراکز و مدارس دینی مهم و شناخته‌شده آذربایجان غربی به شمار می‌رود و شامل بخش‌های زیر است:

هستهُ اولیه مسجد را شبستان گنبد دار قدیمی تشکیل می‌دهد و معماری اسلامی را می‌توان در طراحی ساختمان مشاهده کرد که ساخت این قسمت به‌احتمال زیاد مربوط به دوره سلجوقیان است.

محراب گچ‌بری شده نفیسی در داخل شبستان گنبد دار واقع‌شده و در زمان حکومت ایلخانیان در سال 676 هجری قمری با بهترین اسلوب و در حجم بزرگ ساخته‌شده است.

مصالح به‌کاررفته در مسجد نیز متفاوت است، شبستان گنبد دار و چهل‌ستون با 2 نوع مصالح، قسمت تحتانی و قسمت‌های بالایی آن از آجر ساخته‌شده و از مهم‌ترین عوامل تزئینی مسجد کتیبه‌های کوفی دور گنبد و گچ‌بری محراب آن است.

در سال 118 ه-. ق، به دستور رضاقلی خان بیگلربیگی افشار و حاکم ارومیه برای تعمیرات این بنا داده شد و سپس در دوره بعد، چهل‌ستون قدیمی به آن الحاق شد که در خاک‌برداری از کف آن، مقداری اشیای شکسته متعلق به دوره ایلخانی به‌دست آمد.

اوایل دوره زندیه حجره‌های قدیمی اطراف صحن مسجد ساخته‌شده و تاریخ احداث آن در دست نوشته موجود 1184 هجری قمری نوشته‌شده است.

قسمت‌های نوساز اطراف صحن که به‌جای بافت‌های قدیمی ساخته‌شده و بیشتر آنها متعلق به دوره اخیر است و کتابخانه کوچکی نیز در ضلع غربی صحن قرار دارد

شبستان گنبد دار مسجد جامع ارومیه به خاطر گنبد خوش‌ترکیب، عظمت و ارتفاع، عرض دهانه، تقسیم بندی نمای خارجی و حجم فضای داخلی، به ویژه به جهت داشتن محراب گچبری ارزشمند و بسیار بزرگی از دوره ایلخانی و کتیبه‌های متعدد کوفی و نسخ و ثلث، بسیار مهم و درخور توجه و بررسی است.

بنا به شماره 234 به ثبت تاریخی رسیده است.

قبل از ساخت مصلای بزرگ امام خمینی (ره) ارومیه، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی سال‌های سال نماز جمعه ارومیه در مسجد تاریخی جامع اقامه می‌شد.

مسجد سردار ارومیه

مسجد سردار ارومیه در خیابان امام و در امتداد راسته غلام خان واقع‌شده و با مسجد جامع 400 الی 500 متر فاصله دارد و در عهد قاجاریه توسط عبدالصمدخان پدر آقاخان، جد اعظم عظیم السلطنه سردار ساخته‌شده است

وی ساعت بزرگی را در سال 1330 ه. ق بالای ورودی آن نصب می‌کند و به همین دلیل به این مسجد، مسجد "ساعت لو" نیز گفته می‌شود.

این مسجد از 2 قسمت مجزا تشکیل‌شده است:

شبستان بزرگ قسمت اصلی و مهم مسجد را تشکیل می‌دهد و دارای طرحی مستطیل شکل به طول دوازده و به عرض هجده متر که گنبد شبستان بر روی دوازده ستون سنگی هشت ضلعی با سرستون آن به شیوه مقرنس تراش داده‌شده و زیبایی خاصی به این مسجد بخشیده استوار است.

شبستان کوچکی در انتهای شبستان بزرگ که با یک ورودی به داخل شبستان اصلی راه دارد با ابعاد 10 متر طول و 12 متر عرض واقع‌شده که ازنظر شکل همانند شبستان بزرگ، ولی ساده و بدون تزیین است.

تمام مصالح به‌کاررفته در بنا- از دیوارهای طرفین تا قسمت‌های طاق و پوشش سقف - همه از آجرهای به ابعاد 20*22*5 سانتیمتر و با ملاط گچ‌وخاک شکل‌گرفته است.

بالکن چوبی جهت استفاده بانوان در انتهای شبستان بزرگ (قسمت غربی) با تخته‌کوبی حدود یک فرش ساخته‌شده و با کاشی‌های هفت‌رنگ با نقوش گل‌وبته به رنگ‌های زرد، صورتی سفید و سبز برای تزیینات شبستان به‌کاررفته است.

داخل یکی از طاق‌نما ضلع جنوب شبستان محراب زیبای وجود دارد که با کاشی‌های هفت رنگ با زمینه زرد و رنگ‌های سفید. صورتی و قهوه ای آرایش‌شده و سوره مبارکه آیه‌الکرسی در داخل حاشیه‌های دور محراب دیده می‌شود.

در بالای قوس محراب در یک کادر مربع‌مستطیل اسامی الله، محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین نوشته‌شده است و این بنا با توجه به نوشته در گوشه محراب در تاریخ هزار و 330هجری. قمری مرمت‌شده است.

مسجد مناره ارومیه

مسجد مناره به فاصله کمی از مسجد سردار قرار دارد و متصل است به مدرسه قدیمی هدایت در محله امیرنظامی و ضلع شمالی خیابان امام.

مسجد مناره ارومیه که به دلیل قرارگیری یک مناره در ضلع شمال شرقی آن به این نام مشهور شده است، در بخش شمالی خیابان امام در محله شیشه‌گر خانه در کوچه امیر نظمی واقع‌شده است.

بر اساس کتیبه موجود در پیشانی محراب مسجد، مسجد مناره، در دوره قاجاریه و توسط 2 تن به نام حاج علی یار خان و حاج یداللّه خان امیر نظمی افشار ساخته‌شده و در سال هزار و 328 هجری قمری توسط یدالله خان امیر نظمی افشار (حاجی نظم‌الملک) تجدید بناشده است.

در این بازسازی سقاخانه‌ای در سمت چپ ورودی اصلی مسجد در قسمت شرقی بنا توسط خادم وقت مسجد به نام کربلایی حاج محمد ساخته شد.

مسجد مناره علا رغم اینکه از بیرون به‌صورت دوطبقه به نظر می‌رسد از 2 قسمت زیرزمین و یک سالن بلند تشکیل می‌شود که مناره‌ای بسیار بلند در گوشه جنوب شرقی مسجد قرار دارد و آجرها در ساخت این مناره بانظم و دقت زیادی کنار هم چیده شده است.

سقف زیرزمین تا سال هزار و 355چوبی بود، با تصمیم هیئت‌امنای مسجد به تیرآهن تبدیل شد ولی پوشش سقف و ستون‌های سالن اصلی از چوب است

نمای خارجی مسجد از تزئینات زیبایی به شرح زیر برخوردار است:

حاشیه قسمت انتهایی که با یک نوار کاشیکاری شده از جنس کاشی‌های هفت‌رنگ تزئین شده است.

کاربرد آجرهای لعاب‌دار مربع کوچک در حدفاصل بندهای مناره مسجد، که به‌صورت مارپیچ است.

حاشیه‌سازی قسمت فوقانی مناره که با کاشی‌های هفت‌رنگ صورت گرفته است.

تزئینات به کار رفته در قسمت چوبی مأذنه مناره که بسیار جالب‌توجه است.

کاشیکاری طاق‌های محراب و خطاطی آن‌که درخور تحسین است.

رنگ‌آمیزی چوب‌های سقف و ستون‌های آن‌که از زیبایی خاصی برخوردار است.

این بنا هم جزو آثار باستانی منظور نشده و هنوز توسط هیئت‌امنای مسجد اداره می‌شود.

مسجد مناره مسجدی نسبتاً کوچک و فاقد صحن می‌باشد که با توجه به الگوی مساجد در شمال غرب ایران، از نوع مساجد شبستانی با پوشش تیر چوبی است. این مسجد فاقد گنبد و پوشش سقف آن شیروانی است.

با توجه به اتصال دیوار جنوبی مسجد مناره به صحن مدرسه، معلوم می‌شود که این مسجد بعد از مدرسه هدایت ساخته‌شده است.

مسجد جنرال

مسجد جنرال در خیابان خمسه لویی (محله عسگر خان) واقع‌شده و تاریخ نخستین بنا به سال یک هزار و 209هجری قمری مربوط است در کتاب محمد قولو (قلی) خان افشار ارومی نوشته‌شده که در سال یک هزار و 209قمری محمد قولوخان ( بیگلربیگی ارومیه) دستور داد که در جنب دروازه هند و عمارتی در ملک شخصی خویش برای عسگر خان عبدالملکی ساخته و مسجدی نیز در کنار آن بنا شود که نام این مسجد به مسجد جنرال (ژنرال) و دروازه مربوطه نیز به دروازه عسگر خان شهرت یافت.

ژنرال عسگرخان عبدالملکی افشار از نظامیان برجسته و فرماندهان ارتش ایران در زمان فتحعلی شاه بوده که از سال یک هزار 221 و تا یک هزار و 223هجری، قمری در دوره جنگ‌های ایران و روس سفارت فتحعلی شاه را در دربار ناپلئون بناپارت عهده‌دار بوده و وی در سال یک هزار و 249ه. ق همسال با مرگ عباس میرزا نایب‌السلطنه چشم از جهان فروبست.

مساحت زمین مسجد جنرال 978 مترمربع با زیربنای 783 مترمربع (با احتساب مساحت حسینیه و آشپزخانه) است، فضاهای اصلی مسجد شامل: شبستان‌های مردانه و زنانه، نیم طبقه بخش زنانه، حسینیه، کفش کن، آشپزخانه و آبدارخانه است.

نمای بیرونی این مسجد با آجرهای سه سانتی پوشیده شده و از پنچره های کم‌عرض با قوس جناغی استفاده‌شده که کنار دیوارهای بیرونی را از سنگ سیاه و نوارهای توسی رنگ طراحی‌شده و نیز درروی دیوار بیرونی صحن (ضلع غربی) طاقچه‌هایی با قوس جناغی اجراشده است.

پلانی 5 ضلعی فضای ورودی مسجد را تشکیل می‌دهد که در بالا تبدیل به یک نیم گنبد می‌شود و زیر آن با کاشی‌های 7 رنگ و تزئینات هندسی و آرایش گل‌وبوته زیور یافته و عبارات: «الله جلّ جلاله»، «ادخلوها به سلام آمنین»، «عجلو بالصلاه قبل الفوت» و «عجلو بالتوبه قبل الموت» که با خط ثلث طلایی و سفید رنگ و بر روی کاشی‌های به رنگ آبی لاجوردی نوشته‌شده است.

مسجد جنرال دارای دو مناره به ارتفاع تقریبی 15 متر و قطر خارجی 90/1 متر است، ساقهٔ مناره‌ها با آجرهای سه سانتی پوشیده شده و با آجرهای مربع شکل لعاب‌دار رنگ فیروزه‌ای که به‌صورت مارپیچ دور ساقه‌ها پیچیده شده تزئین شده است.

محراب در ضلع جنوبی شبستان قرارگرفته که این محراب از نوع نیم تاس ترکین با ارتفاع 6 متر و عرض 4 متر و عمق 85 سانتی‌متر بوده و سراسر آن با کاشی‌های هفت رنگ کاشی‌کاری شده است.

شبستان مردانه با ابعاد 14× 18 متر در سمت شرقی مسجد قرار دارد کنارهٔ دیوارهای شبستان تا ارتفاع 30/1 متری از جنس گرانیت توسی رنگ با نوار مشکی بوده و ادامه آن تا سقف با آجرهای سه سانتی طراحی‌شده است.

شبستان زنانه در زیر زمین مسجد قرارگرفته که ورودی فرعی آن از کوچه و ورودی از صحن اصلی است که با یازده پله به فضای شبستان متصل می‌شود.

همچنین در زیر زمین دو مزار با سنگ‌نوشته: «آرامگاه ابدی شادروان پاشاخان فرزند عسگرخان ژنرال اعزاز نظام به تاریخ یک هزار و266 شمسی به رحمت ایزدی پیوست» و «آرامگاه ابدی مرحومه مغفوره بانو بیوک همسر پاشاخان فرزند عسگرخان جنرال به تاریخ یک هزار و 278شمسی به رحمت ایزدی پیوست» دیده می‌شود.

محراب شبستان زنانه از محراب شبستان مردانه کوچک‌تر و از نوع نیم تاس ترکین با ارتفاع 4 متر و عرض 10/3 متر و عمق 90 سانتی‌متر بوده دیوارهای این محراب تا ارتفاع یک متری از سنگ مرمر توسی پوشیده شده است.

محمد فر تاشیان، کاشی کاری محراب را در سال یک هزار و 383هجری شمسی و آقای قنبری، معرق‌کاری در ورودی شبستان را در سال یک هزار و 385هجری شمسی انجام داده‌اند.