فاجعه ترک تحصیل 30 درصدی دانش آموزان ایرانی در پاندمی کرونا

اما اینها تنها شوک ناشی از انتشار خبر ترک تحصیل دانش آموزان ایرانی نیست. آماری که در مهر ماه سال 90 منتشر شد نشان می‌داد 7 میلیون و 135 هزار دانش‌آموز ایرانی ترک تحصیل کرده‌اند. در آن سال با توجه به گزارش‌های مرکز آمار ایران و جمعیت 19 میلیون و 435 هزار نفری در سنین 7 تا 19 سال که باید آموزش خود را در مدارس ادامه دهند، بیش از 7 میلیون و 135 هزار نفر به دلایل مختلف قادر به ادامه تحصیل نبودند. به بیانی بیش از 37 درصد دانش‌آموزان ایرانی مجبور به ترک تحصیل شده بودند. همچنین بنا به گفته مسئولان آموزش و پرورش، در سال تحصیلی 93 ـ 92 نزدیک به 150 دانش‌آموز در دوره متوسطه اول و حدود 760 دانش‌آموز در دوره متوسطه دوم در پایتخت ترک تحصیل کرده‌اند. رقم‌هایی که  با محاسبه ارقام ترک تحصیل در کل کشور بسیار بزرگ‌تر می‌شوند. 

15 آذر ماه سال 93 نیز معاون آموزش ابتدایی وزیر آموزش‌وپرورش وقت اعلام کرد که در این سال تحصیلی ۷۵ هزار دانش‌آموز ترک تحصیل شناسایی شدند. به گفته محمد دیمه‌ور تعداد دانش‌آموزان بازمانده از تحصیل از طریق انطباق با سامانه سناد (ثبت‌نام دانش‌آموزان در مدرسه) و سامانه موالید ثبت احوال شناسایی می‌شود. همچنین بنا برادعای وی، بیشترین بازماندگان از تحصیل در پایه اول بوده اند. موضوعی چنان با اهمیت که باعث شد تا در آن سال در تمامی استان‌ها کار گروه انسداد مبادی بی‌سوادی تشکیل شود  تا بچه‌هایی که شناسایی شده‌اند، وارد مدرسه شوند. 

باز هم تناقض

اما مسئولان در آن سالها آمار متناقضی در مورد ترک تحصیل دانش آموزان اعلام می کردند بطوریکه معاون آموزش ابتدایی وزیر آموزش‌وپرورش در سال 94 تعداد ترک تحصیلی‌های سال 93 را نزدیک به 160 هزار دانش‌آموز اعلام کرده و گفت: با توجه به اینکه دانش‌آموزان بازمانده و ترک تحصیل مشکلات اقتصادی دارند، دبیرخانه‌ای مخصوص مسائل آموزشی و پرورشی کودکان کار در وزارتخانه تشکیل دادیم و تفاهم‌نامه‌ای هم با وزارت کار در دست اجرا داریم. براساس این تفاهم‌نامه وزارت کار و رفاه متقبل می‌شود تا از خانواده دانش‌آموزان بازمانده از تحصیل حمایت اقتصادی کند و در مدارس شبانه‌روزی هم حمایت غذایی از این مدارس انجام می‌دهند. او تأکید کرده بود با امضای این موافقت‌نامه بخشی از مشکلات برای انسداد مبادی بی‌سوادی مرتفع خواهد شد.

این افزایش صعودی تعداد بازماندگان از تحصیل در سال های بعد با شیبی نجومی ادامه داشت. به عنوان مثال طبق آخرین آمار معاون آموزشی سازمان نهضت سوادآموزی در خرداد ماه 94، در سال تحصیلی 94-93، یک‌میلیون و 430 هزار نفر بین سنین 6 تا 18 سال در هیچ مدرسه‌ای از کشور ثبت‌نام نکردند و یک‌میلیون و 150 هزار دانش‌آموز نیز در کشور ترک تحصیل کرده‌اند. 

سال گذشته نیز فتاح نیازی، معاون وقت آموزشی "مؤسسه آموزش از راه دور" اعلام کرده بود: در سطح کشور بیش از 13 میلیون کم‌‌سواد بین11 تا 45 سال وجود دارد که سه میلیون نفر از این عده دانش‌آموزان ترک تحصیل کرده اند که لازم ‌التعلیم هستند و بین 11 تا 17 سال سن دارند. 

وی همچنین اعلام کرده بود که طبق آخرین آمار مستند به دست آمده، دو میلیون و 400 هزار لازم التعلیم از تحصیل در سال تحصیلی گذشته بازمانده‌ و متاسفانه در یکی از مقاطع تحصیلی از ابتدایی تا پایان متوسطه ترک تحصیل کرده‌اند! 

این در حالی است که طبق برنامه پنجساله تا سال 1393 باید بی سوادی در گروه سنی زیر 50 سال در مناطق مختلف کشور ریشه کن می شد. 

امسال و بعد از چند سال مسکوت ماندن تقریبی موضوع ترک تحصیل دانش آموزان، اظهارات خود مسئولان آموزش و پرورش و نمایندگان مجلس باعث شد تا دوباره این موضوع به شکلی گسترده انعکاس پیدا کند.

سید جواد حسینی، معاون وزیر آموزش و پرورش، در نشست هم اندیشی معاون اول رییس جمهوری با جمعی از خیران، فعالان اقتصادی، احزاب و سمن های سیستان و بلوچستان بیان کرد: «با وجود اهمیت آموزش مجازی هم اینک 30 درصد دانش آموزان یعنی حدود پنج میلیون دانش آموز از وسایل هوشمند آموزش بی‌بهره هستند.»

این خبر که زلزله ای در سیستم آموزشی کشور محسوب می شد اما، آخرین خبر در مورد تعداد دانش آموزان محروم از تحصیل نبود. تنها چند روز بعد از آن بود که احمد حسین فلاحی سخنگوی کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه در روستا‌هایی با جمعیت کم، امکان برگزاری کلاس‌ها وجود دارد، آمار هولناک دیگری را ارایه داد و گفت: آموزش درحال آسیب‌دیدن است؛ ۳ میلیون و ۵۰۰ دانش آموز در آستانه ترک تحصیل هستند که البته مشکلاتشان قابل حل است.   

این سخنان در حقیقت تیر خلاصی بود به تمام ادعاهای وزیر آموزش و پرورش که در طول مدت یکسال کرونایی گذشته مدعی شده بود که این وزراتخانه اجازه نخواهد داد که شرایط کرونایی مانع از تحصیل دانش آموزان شود! با این حال انعکاس این اخبار آنچنان وسیع و گسترده بود که بالاخره محسن حاجی میرزایی، وزیر آموزش و پرورش را نیز وادار به واکنش کرد. وی در جلسه ای رسمی در این زمینه گفت: در سال تحصیلی گذشته پس از شیوع کرونا، از بیش از ۱۴ میلیون دانش‌اموز سراسر کشور حدود ۱۰ میلیون نفر در این سامانه عضو شدند و بیش از سه میلیون دانش‌آموز به دلایلی همچون نداشتن گوشی هوشمند یا تبلت یا عدم دسترسی به اینترنت، امکان استفاده از این سامانه را پیدا نکردند و در خطر ترک تحصیل قرار گرفتند.

چرا ترک تحصیل؟

اما پژوهش ها و اظهار نظرهای مسئولان استانی دلایل مختلفی را برای ترک تحصیل دانش آموزان اعلام می کنند. چندی پیش آصفری، نماینده اراک و کمیجان در مجلس شورای اسلامی، با انتقاد از عملکرد دولت گفت: متأسفانه به علت نبود معلم و عدم وجود فضای آموزشی دانش آموزان مجبور به ترک تحصیل می‌شوند. داریوش قنبری، نماینده ایلام نیز درسخنانی مشابه  گفت «در برخی مناطق عشایری و روستایی دورافتاده چندان توجهی به تحصیل نمی‌شود. هنوز روستاهایی در حوزه انتخابیه بنده وجود دارد که امکان ادامه تحصیل برای دختران در دوران دبیرستان یا حتی بعضاً در دوران راهنمایی نیست. چون دختران برای ادامه تحصیل باید به شهرها و مناطق دوردست بروند و این امکان در محل زندگی آنها فراهم نیست و از طرف دیگر حساسیت‌های خاصی هم نسبت به رفت‌و‌آمد دختران وجود دارد، لاجرم آنها از ادامه تحصیل بازمی‌مانند. این معضلی است که در نقاط دورافتاده و محروم کشور با آن روبه‌رو هستیم.»

همچنین یک پژوهش دانشگاهی که در سال تحصیلی 90-89  و در سه پایه متوسطه شهرستان میاندوآب انجام شده واتفاقا نتایج آن در مجله آکادمیک آموزش و ارزشیابی نیز منتشرشده نشان داد که عوامل محیطی، خانوادگی، اقتصادی، عوامل مربوط به مدرسه ترک تحصیل، گروه همسالان بین دانش‌آموزان عادی و بازمانده از تحصیل متفاوت است و بیشترین نقش را در ترک تحصیل دختران داشته است. اما محیط زندگی نقش عمده‌ای در ترک تحصیل دانش آموزان دختر نداشته است. 

این دلایل در استان های مرکزی شکل دیگری به خود می گیرد. به عنوان مثال سال گذشته معاون سیاسی، اجتماعی استانداری خوزستان خواستار بررسی علل افت تحصیلی و ترک تحصیل دانش‌آموزان مناطق مرزی شد و در عین حال خودش، دوزبانه بودن استان را یکی از دلایل این مسئله دانست. 

از سویی کارشناسان معتقدند بسیاری از این ترک تحصیلها در مناطق دور افتاده و روستایی کشور صورت می گیرد و به علت فرهنگ خاص حاکم بر آن مناطق بیشتر منجر به ترک تحصیل در دختران می شود به نحوی که در حال حاضر میزان ترک تحصیل در بین دختران بیش از پسران است. 

این کارشناسان، فقر، ازدواج زودرس برای دختران، فرهنگ پایین خانواده درخصوص میزان تحصیل فرزندانشان و اختلافات خانوادگی را از جمله عوامل عمده در این مسئله ذکر می کند. 

به اعتقاد آنها وجود مدارس مختلط و نبود مدارس راهنمایی به تعداد کافی در مناطق نیز، در رها کردن تحصیل از سوی دانش آموزان به ویژه دختران نقش زیادی دارد. 

همچنین کارشناسان معتقدند از عوامل دیگر که در موفقیت تحصیلی جوانان و نوجوانان می توانند تاثیر گذار باشند سلامت جسمی و روحی و بهداشتی، عوامل ارثی ‚ذهنی و هوشی ‚ امکانات آموزشی ‚ اعتماد به نفس و تلاش و پشتکار فردی ‚ تاثیر همسالان ‚ اهمیت قائل شدن والدین به تحصیل فرزندان می باشد.

 همچنین محیط نامناسب خانه و مدرسه،خشونت و تنبیه و تشویق معلم ‚ سختگیری های بیهوده که باعث می شود انگیزه تحصیلی شاگردان ضعیف شودزمینه های ترک تحصیل رافراهم می کند.

حتی به گفته یکی از کارشناسان آموزش و پرورش، بسیاری از بزهکاری‌ها نتیجه ترک تحصیل دانش‌آموز از مدرسه است به نحوی که 51 درصد بزهکاران زیر 18سال در کانون اصلاح و تربیت، دانش‌آموزان ترک تحصیل کرده هستند. 

از سویی تحقیقات نشان می‌دهد که بین شکست تحصیلی، فرار از منزل و مدرسه و میزان آسیب‌های اجتماعی، رابطه معناداری وجود دارد. دانش‌آموزانی که در یکی از دوره‌های تحصیلی با شکست مواجه می‌شوند شانس‌شان برای موفقیت‌های بعدی در زندگی کاهش می‌یابد.

اعترافی دیگر

اما آمار 3/5 یا 5 میلیونی ترک تحصیل دانش آموزان در سال جدید چیزی نیست که بتوان به راحتی از کنار آن گذشت. فاجعه ای که بی تردید اصلی ترین دلیل این ترک تحصیل دست جمعی، نداشتن وسایل هوشمند، برای اتصال به آموزش مجازی بوده است. 

این آمار آنچنان فاجعه بار بود که  دولت بالاخره پس از گذشت چند ماه از آغاز سال تحصیلی در اقدامی دیرهنگام و در جلسه کارگروه اقتصادی کرونا مورخ  25 دی ماه به پیشنهاد وزارت ارتباطات، تصمیم به تأمین تسهیلات خرید وسایل هوشمند برای 2 میلیون دانش آموز گرفته است. در این طرح، تسهیلات یاد شده به شکل تهیه تبلت ارزان قیمت با سیم کارت مشخص، در اختیار دانش آموزان قرار می‌گیرد و خانواده به شکل اقساطی هزینه آن را خواهند پرداخت.

تصمیمی که به نظر نمی‌رسد با استقبال خانواده های به شدت محرومی که حتی از تهیه نان شب خود نیز عاجزند، همراه باشد.

اما شاید فاجعه بار ترین ارقام ترک تحصیل را دانش آموزان پایه اول داشته باشند. چرا که اصولا معنای تحصیل را از همان ابتدا درک نکرده و از همان ابتدا راهشان را از مدرسه و درس و کتاب جدا می کنند.رضوان حکیم‌زاده، معاون آموزش ابتدایی وزارت آموزش و پرورش در همین زمینه چندی قبل درباره آمار بازماندگان از تحصیل در پایه اول ابتدایی گفت: هر سال آمار بازماندگان از تحصیل را استخراج می‌کنیم و امسال هم با آمارهایی که از سازمان ثبت احوال گرفتیم، بازماندگان پایه اولی‌ها را با اطلاعات اسم آن‌ها به استان‌ها ارسال کردیم. آمار بازماندگان از تحصیل در پایه اول حدود ۸۹ هزار نفر است که به تفکیک استان‌ها شناسایی و احصا شدند، آمار بازماندگان از تحصیل سایر پایه‌ها  هم در حال پیگیری هستیم. 

حکیم‌زاده درباره خانواده‌هایی که دو یا سه فرزند دارند که از یک گوشی استفاده می‌کنند و امکان دارد امتحانات آن‌ها باهم همزمان باشد و آن‌ها را با مشکل مواجه کند، گفت: مسئولیت موضوع امتحانات و نحوه برگزاری آن با مرکز سنجش و ارزیابی وزارت آموزش و پرورش است، اما نکته‌ای که قابل توجه بوده، این است که ما همواره به مدارس و مدیران مدارس تاکید کردیم که برنامه‌ریزی دقیقی در این زمینه داشته باشند. 

وی با اشاره به خطر ترک تحصیل در مناطق کم برخوردار گفت: در خصوص دانش آموزانی که عمدتا در مناطق کم‌برخوردار هستند، خطر ترک تحصیل و افت تحصیلی خیلی نگران کننده بود. همچنین در مناطق زرد و آبی برای دانش آموزان پایه اول و دوم ابتدایی با توجه به شرایط و ویژگی‌هایی که دارند امکان این که بتوانند مهارت‌های پایه به خصوص حروف الفبا را از طریق فضای مجازی و بدون ارتباط با معلم یاد بگیرند، تقریبا غیرممکن است. 

با تمام این تفاصیل، جهش ناگهانی آمار و ارقام، نشان می‌دهد که در طول سالهای گذشته نه تنها از سمت مسئولین تقریباً هیچ اقدام موثری برای مقابله با ترک تحصیل ناگهانی و دست جمعی دانش آموزان صورت نگرفته که حتی به دلیل اهمال دولت و عدم برنامه ریزی مناسب آموزش و پرورش امروز کار به جایی رسیده که بیش از یک سوم دانش آموزان کشور در سال جاری، ازتحصیل محرومند. آماری که در قرن 21 می تواند فاجعه ای بزرگ برای کشوری در حال توسعه باشد که داعیه تلاش برای صدر نشینی علمی و فنی در منطقه و حتی جهان را دارد.